Thành Gia Định thời vua Gia Long:
Thành được xây dựng từ năm 1790 và tồn tại đến 1835.
Thành còn được gọi là Thành Bát Quái (còn gọi là thành Quy).
Chu vi : 4.000m
Tường thành : 4,8m ( sau được Tổng Trấn Lê Văn Duyệt gia cố thêm 1,5m là 6,3m)
Thành Bát Quái này gần như hình bát giác, có tám cổng theo mẫu bát quái tượng trưng cho tứ phương chính cùng với các hướng phụ. Thành trải rộng từ Nam đến Bắc, từ đường Mac-Mahon (bây giờ là đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa) tới bức tường thành đã bị phá (bây giời là khu vực đường Đinh Tiên Hoàng và Tôn Đức Thắng) và từ Đông sang Tây, từ đường Espagne (bây giờ là đường Lê Thánh Tôn) đến đường Mọi (bây giờ là đường Nguyễn Đình Chiểu).
Thành có 8 cửa, phía nam là cửa Càn Nguyên và cửa Li Minh, phía bắc là cửa Khôn Hậu và cửa Khảm Hiền, phía đông là cửa Chấn Hanh và cửa Cấm Chí, phía tây là cửa Tốn Thuận và cửa Đoài Duyệt. Thời Minh Mạng đổi tên các cửa: phía nam là cửa Gia Định và cửa Phiên An, phía bắc là cửa Củng Thần và cửa Vọng Thuyết, phía đông là cửa Phục Viễn và cửa Hoài Lai, phía tây là cửa Tĩnh Biên và cửa Tuyên Hóa.
Số cư dân của thành năm 1819 là khoảng một trăm tám chục ngàn (180.000) dân bản địa và mười ngàn (10.000) người Trung Quốc.
Sơ đồ Thành Bát Quái Sài Gòn do Trương Vĩnh Ký vẽ, Nguyễn Đình Đầu lược dịch và chú giải
Hiện nay thành này nằm gọn trong bốn con đường: Nguyễn Đình Chiểu – Nam Kỳ Khởi Nghĩa – Lê Thánh Tôn – Đinh Tiên Hoàng – Ảnh tư liệu
Cột mốc
1790 : Nguyễn Ánh chọn đất Sài Gòn làm Kinh Đô, tên là Gia Định kinh và bắt đầu xây Thành.
1802 : Nguyễn Ánh lên ngôi vua, hiệu là Gia Long, rồi dời kinh đô từ Gia Định kinh (Sài Gòn) về Huế.
Năm 1811: Kinh thành Huế được làm xong thì Gia Định kinh được đổi thành Gia Định thành (cao hơn cấp trấn) và trở thành thị sở của quan Tổng trấn Nam Kỳ.
Đến đời vua Minh Mạng, năm 1830, Lê Văn Khôi, con nuôi của Lê Văn Duyệt, nổi loạn, đánh chiếm lấy thành Bát Quái và biến nơi đây thành căn cứ chính cho cuộc nổi dậy của mình từ năm 1833 đến 1835. Sau khi đánh bại Lê Văn Khôi rồi, vua Minh Mạng đã cho phá thành Bát Quái để lập thành Gia Định mới năm 1837. Chính vì sự phá hủy này mà thành Bát Quái còn bị gọi Gia Định phế thành.
Thành Gia Định thời vua Minh Mạng:
hay còn được gọi là Phụng Thành, Phượng Thành, được xây dựng ở Đông Bắc thành cũ.
Thành tồn tại từ năm 1836 đến 1859 thì bị phá hủy khi người Pháp chiếm được thành từ tay quan quân nhà Nguyễn.
Chu vi : 1.900m
Tường thành : 4,7m
Thành nhỏ chỉ với 4 góc pháo đài vì vậy nhanh chóng bị Pháp đánh chiếm và phá hủy năm 1859.
Thành Gia Định mới thời vua Minh Mạng
Nếu còn thành cũ, Gia Định không dễ thất thủ ngày 17-2-1859?
Nguyên nhân thành Gia Định thất thủ nhanh chóng đã được nhiều sử gia phân tích.
Theo sử gia Trần Trọng Kim (Việt Nam sử lược), “ở Gia Định bấy giờ tuy có nhiều binh khí nhưng quân lính không luyện tập, việc võ bị bỏ trễ nải, cho nên khi quân Pháp ở cửa Cần Giờ tiến lên, quan hộ đốc là Vũ Duy Ninh vội vàng tư đi các tỉnh lấy binh về cứu viện” nhưng không kịp.
Theo GS Trần Văn Giàu, “Lúc Pháp đến đánh, trong thành Gia Định chỉ có hơn 1.000 quân thủ thành, trong thành có đủ khí giới, lương thực cho 10.000 quân đóng giữ trong một năm. Điều đó chứng tỏ triều đình thờ ơ với sự phòng vệ, mặc dầu năm sáu tháng nay Pháp đánh Đà Nẵng, và từ hơn tuần nay đối phương vào Cần Giờ liên tiếp…” (tổng tập).
Cũng không thể bỏ qua yếu tố vũ khí hiện đại, chính xác hơn quân Việt của liên quân Pháp – Tây Ban Nha.
Pháp tấn công thành Gia Định 1859.
Tuy nhiên, nhiều người vẫn tiếc nuối cho rằng nếu còn thành cũ (tên là Phiên An – thường gọi là thành Quy) xây năm 1790 thì có lẽ trận chiến không dễ kết thúc nhanh như vậy.
Đó là ngôi thành được nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu khẳng định là kiên cố, lớn nhất của triều Nguyễn; xây năm 1790, khi Nguyễn Ánh chọn đất Sài Gòn làm kinh đô với tên Gia Định kinh.
Thành do hai sĩ quan công binh Pháp là Olivier de Puymanel và Le Brun thiết kế, đốc công 30.000 dân phu 4/6 tỉnh Nam kỳ lúc ấy là Gia Định, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long xây dựng.
Thành theo kiến trúc Vauban hiện đại nhất của Pháp lúc ấy nhưng mang hình bát quái, theo phong cách Đông Á, Việt Nam; tường thành chính cao 4,8m bằng đá Biên Hòa, chịu đựng tốt với súng, đạn pháo hiện đại nhất thời đó.
Sau này tổng trấn Lê Văn Duyệt dùng đá ong xây cao thêm 1,5m nữa, tức khoảng 6,3m (thành Gia Định bị tấn công chỉ cao 4,7m), chân tường thành dày 36,5m, hào rộng 76m (52m), sâu 6,8m (3m)…
Thành Phiên An rất phức tạp với thành trong thành, hào trong hào để nếu đoạn thành nào thất thủ, quân thủ thành có thể lùi sang đoạn thành khác, lùi vô thành trong vẫn tiếp tục kháng cự bình thường với thành, hào mới kiên cố hơn (thành ngoài bằng đất, thành trong bằng đá).
Mỗi cạnh thành có 8 cửa, 8 pháo đài, súng hay pháo bắn xen kẽ qua lại rất lợi hại.
Nhiều người cho rằng nếu còn thành Gia Định cũ, quân dân Gia Định có thể thủ thành thêm ít nhất vài ngày nữa. Và khi ấy, ít nhất hơn 5.000 quân năm tỉnh Nam kỳ còn lại kịp tiến lên tiếp viện với đầy đủ vũ khí và tinh thần chống xâm lược vốn có của dân tộc Việt…